Gjergj Kastrioti
Marin Barleti (1460-1513)
Nė bibliografinė I, "Gjergj Kastrioti - Skėnderbeu" gjejmė materiale tė
ndryshme qė lidhen me Skėnderbeun, dhe sidomos me librat e Marin
Barletit, i cili ėshtė edhe historiani dhe kronisti mė i saktė i
figurės sė heroit kombėtar tė shqiptarėve. Vepra 'Historia de vita et
gestis Skanderbegi, epirotarvm principis (1508-10)'
(Historia pėr
jetėn dhe bėmat e Skėnderbeut, princit tė epirotėve) ėshtė pėrveē
'Rrethimi i Shkodrės' (De Obsidione Scodrensi, 1504) njė prej veprave
mbi tė cilėn janė referuar shpeshherė historianėt. Lidhur me autorin,
jetėn dhe veprėn e tij, nuk kemi mundur akoma tė grumbullojmė materiale
sinjifikative, por nė pritje tė njė kompletimi tė tė dhėnave pėr tė,
dhe citimit tė veprave tė tij, qoftė lidhur me veprėn "Rrethimi i
Shkodrės" apo vepra tė tjera, po publikojmė kėtu shkrimin "Skėnderbeu"
nga vėllimi "Historia e heronjve" tė baronit danez (1684-1754). Ludvig
Holberg kujtohet pėr veprat e tij komike e teatrale, por edhe si
historian e filozof iluminist. Ėshtė njė personalitet i letrave daneze,
shkrimtar danez i lindur nė Norvegji, nė kohėn kur Norvegjia i pėrkiste
mbretėrisė sė Danimarkės. Ai e mbyll shkrimin e tij me fjalėt: "Me njė
fjalė mund tė thuhet: Skėnderbeu ishte luftėtari, prijėsi dhe
njėkohėsisht heroi mė i madh nė histori."
Dikur para pushtimit tė Konstandinopolit dhe rėnies sė principatave
lindore, qeveriste nė Epir njė prijės me emrin Gjon Kastrioti, i cili
kishte katėr djem, ku mė i riu quhej Gjergj, heroi, jetėn e tė cilit do
pėrshkruaj...
Kur Sulltan Murati turk pushtoi thuajse tė gjitha
vendet rreth Greqisė, iu desh edhe Gjon Kastriotit tė nėnshtrohej dhe
tė japė peng birin e tij Gjergjin sė bashku me vėllezėrit e tij. Murati
i bėri ata synet sipas mėnyrės turke dhe Gjergjit i dha menjėherė njė
emėr tjetėr, pikėrisht Skėnderbeg, qė do tė thotė Aleksandri i madh, ku
tregohet, se ēfarė pėrshtypjeje kishte krijuar ai pėr kėtė epiriot tė
ri, dhe ai nuk gaboi. Pasi Gjergji mėsoi nė fėmijėrinė e tij me njė
shpejtėsi tė admirueshme shkenca dhe gjuhė tė ndryshme, ēuditėrisht
turqisht, arabisht, greqisht, italisht dhe ilirisht; dhe kur erdhi pak
mė tepėr nė moshė la tė kuptojė se s'kishte dėshirė mė tė vogėl pėr tė
nxėnė ushtrimet ushtarake, kėshtu qė i dha Sulltanit sinjale tė tilla
dhe ai e bėri atė menjėherė Sanxhak, qė ka vlerė thuajse tė barabartė
me njė Pasha. Nė moshėn 19-vjeēare ai ndoqi luftėn nė Azi, dhe pas njė
kohe tė shkurtėr atij iu dha komanda e njė ushtrie; nga ku ai provoi tė
tregonte njė guxim e kurajo tė tillė, saqė emri i tij u bė i njohur
gjithkund.
Kur ai pas shumė fitoreve u kthye pėrsėri nė Adrianopol, ku ishtė selia
e Sulltanit turk, u bė njė dyluftim krenarie nga njė shqiptar, i cili
pėr t'i lėnė njerėzit tė shihnin fuqinė dhe burrėrinė e tij, sfidoi njė
nga njerėzit e Sulltanit. Por askush s'kishte dėshirė tė kishte tė
bėnte me kėtė shqiptar tė egėr, pėrjashto Skėnderbeun, i cili guxoi tė
shkonte, dhe me lehtėsi fitoi nė kėtė beteje tė madhe.
...(pas dezertimit tė Skėnderbeut dhe dėshtimit tė osmanėve herė pas here)...
E
gjithė bota po ēuditej pėr fuqinė e Turqisė, qė kaq shpesh e kishte
tronditur Evropėn dhe Azinė, tė thyhej nga njė provincė e vogėl; njė
shembull i ēuditshėm se si cilėsitė dhe zotėsitė e njė njeriu, tė njė
vendi tė vetėm mund tė bėnin. Murati e vuri re tani se ēfarė rėndėsie
kishte fakti qė Skėnderbeu ishte armiku i tij, ndaj dhe vendosi ta
drejtonte luftėn nė njė mėnyrė tjetėr, qė s'e kishte bėrė mė parė, dhe
krijoi idenė se nė personin e Skėnderbeut ai kishte tė bėnte me tė
gjithė krishtėrimin dhe njėkohėsisht Persinė, nė mėnyrė qė tė mos ishte
vetėm e nevojshme tė krijonte njė ushtri tė madhe, por edhe ta
drejtonte atė vetė.
... Kur Skėnderbeu ishte pranė
vdekjes, shtrirė dhe me temperaturė tė lartė, ndodhi njė sulm i ri
turk. U hodh pėrpjetė nga krevati dhe deshi tė armatosej pėrsėri sipas
zakonit, por pafuqia s'e la ta bėnte diēka tė tillė, prandaj dhe u
shtri nė krevat dhe vdiq pak kohė mė pas. Mund tė thuhet pėr kėtė
burrė, se ai ishte heroi mė i madh, dhe askush, as nė historinė e
vjetėr dhe as nė atė tė re nuk mund tė krahasohet me tė. Pasi
asgjė nuk ėshtė mė e ēuditshme se sa tė shohėsh njė princ tė vogėl me
njė grusht njerėzisht tė drejtojė luftėn kundėr dy monarkėve, nga tė
cilėt Persia, Egjipti dhe e gjithė Evropa u dridhėn dhe u tmerruan. Ai
i shkatėrroi plotėsisht 20 ushtri tė fuqishme, vetė shumicėn e
komandantėve dhe luftėtarėve, qė e sfiduan atė, me dorėn e vet. Dhe
shkruesit e kohės dėshmojnė, se nė kėto konflikte ai ka vrarė rreth
3000 vetė me shpatėn e tij, gjė qė ėshtė mė shumė se ē'mund tė thuhet
pėr ēdo njeri tjetėr mbi tokė. Zotėsia dhe burrėria e tij u shoqėrua
nga mėshira dhe butėsia. Ai kishte njė zell tė veēantė pėr besimin
kristian dhe kjo duket nga tė gjithe letrat e tij, se ai i dha vetes
titullin: Gjergj Kastrioti, Luftėtari i Krishtit. Historia e tij ėshtė
pėrshkruar nga shumė, por e pėrkryer ėshtė historia e njė epirioti,
Marin Barletit, nė 13 vėllime, tė cilėt unė i kam ndjekur nga afėr. I
njėjti Barlet dėshmon se qėkur turqit e pushtuan atė qytet, ku ai ishte
i varrosur, nxorrėn eshtrat e tij nga varri e i ndanė copa-copa dhe i
pėrdorėn ato si relike tė shenjta duke i varur rreth qafės e duke
kujtuar se fati dhe bekimi do i ndiqte mė pas. Mund tė thuhet pėr kėtė
burrė:
Historiani i shquar Marin Barleti (1460-1513)
Barleti ėshtė figura mė e madhe e lėvizjes sė humanistėve shqiptarė tė
shekujve XV-XVI. Ai lindi rreth vitit 1460 nė Shkodėr. Fare i ri, mė
1478, mori pjesė me armė nė luftėn pėr mbrojtjen e qytetit tė lindjes
nga rrethimi i forcave osmane. Heroizmi i bashkatdhetarėve i mbeti nė
sy e nė mendje, derisa e pėrjetėsoi nė veprat e tij historike kushtuar
luftrave pėr tė mbrojtur atdheun "nga kujtimi i tė cilit,- shkruan ai,-
tani pėrtėrihem si pėr mrekulli, por edhe pėr tė cilin s'mund tė
shkruaj pa lot nė sy".
Rėnia e Shkodrės, qė ishte njė nga kalatė e fundit tė qėndresės
shqiptare pas vdekjes sė Skėnderbeut, e detyroi Barletin, si shumė tė
tjerė, tė mėrgonte nė Venedik me 1504. Por vepra qė i dha emėr Barletit
nė kulturėn shqiptare dhe nė botė ishte "Historia e jetės dhe e bėmave
tė Skėnderbeut", shkruar nė latinisht dhe e botuar nė Romė, rreth
viteve 1508-10. Kjo vepėr nė kohėn e vet u ribotua latisht tri herė, u
pėrkthye nė shumė gjuhė evropiane dhe u bė burim i njė literature tė
gjerė pėr heroin tonė kombėtar, tė shkruar nė gjuhė tė ndryshme tė
botės, qė nga italishtja, spanjishtja, rusishtja, frengjishtja,
greqishtja e deri nė japonisht. F.S.Noli ka shkruar me tė drejtė, se
vepra e Barletit "fitoi kėndonjės anembanė botės dhe e bėri tė
pavdekshėm kujtimin e Skėnderbeut nė Evropė".
Popullariteti i madh qė gėzoi vepra shpjegohet me dy arsye: e para
lidhet me subjektin qė trajton, me figurėn e Skėnderbeut, e cila u bė e
njohur dhe legjendare qysh nė kohėn e vet; e dyta qėndron nė forcėn dhe
bukurinė e stilit me tė cilin ajo ėshtė shkruar, njė stil qė tė
rrėmben.
Historia e jetės dhe e bėmave tė Skėnderbeut ėshtė, nė rradhė tė parė,
njė vepėr historike, por e shkruar nga njė dorė mjeshtri. Stili i
gjallė dhe elegant me tė cilin e ka shkruar Barleti, e bėjnė atė njė
vepėr edhe me vlerė letrare. Kėto vlera qėndrojnė nė gjuhėn e pasur dhe
nė figuracionin e pasur, nė mjeshtėrinė plastike tė vizatimit tė
figurės sė Skėnderbeut, nė frymėn patetike dhe vrullin tronditės qė
pėrshkon tregimin, si dhe nė bukurinė, gjerėsine dhe lehtėsinė e
frazės.
Vepra e Barletit pėrshkruan historinė e luftrave heroike tė
shqiptarėve, tė udhėhequr nga Skėnderbeu, kundėr hordhive osmane. Atė e
pėrshkon nga fillimi nė fund ndjenja atdhetare, krenaria e autorit pėr
vetitė luftarake tė popullit tė vet, dashuria dhe adhurimi pėr heroin,
qė i dha emrin njė epoke tė tėrė nė historinė e popullit shqiptar.
Vlera mė e ēmuar qė gjen Barleti te bashkatdhetarėt e vet, ėshtė
dashuria pėr lirinė, pėr trojet amtare, vendosmėria pėr tė dhėnė edhe
jetėn pėr mbrojtjen e tyre.
Nuk ka gjė mė tė ēmuar pėr njeriun sesa atdheu, nuk ka detyrė mė tė
shenjtė sesa lufta pėr ta mbrojtur atė nga i huaji. Kjo ėshtė njė nga
idetė e mėdha tė veprės. Kryeni detyrėn ndaj atdheut, pėr tė cilin
asnjėherė nuk duhet kujtuar se ėshtė derdhur gjak, se ėshtė luftuar sa
duhet, sepse dashuria pėr tė ia kalon ēdo dashurie tjetėr, shkruan
Barleti.
Duke folur pėr qėndresėn e shqiptarėve gjatė shekullit XV, Barleti ka
vėnė nė qendėr tė veprės sė vet protagonistin dhe heroin e saj qendror
Gjergj Kastriotin. Kjo figurė ėshtė vizatuar me dashuri e ngjyra tė
gjalla; ajo ėshtė dhėnė me tiparet qė ia njeh historia, pra gjithmonė
nė frymėn e humanizmit e tė konceptit humanist pėr njeriun dhe
luftėtarin e lirisė.
Barleti e jep Skėnderbeun si personifikim tė heroit qė mishėron forcėn
e njeriut, aftėsinė dhe bukurinė fizike e morale tė kėsaj krijese tė
mrekullueshme, sipas botėkuptimit humanist. Figura e tij del
madhėshtore, si njė hero legjendar, simbol i ēlirimtarit dhe i
mbrojtėsit tė lirisė, prijės i njė populli luftėtar e trim, tė
dashuruar deri nė dhembje me trojet e veta dhe me lirinė.
Luftėtar i ashpėr dhe prijės me njė zemėr tė madhe njerėzore,
madhėshtor dhe legjendar - e tillė tė mbetet nė mendje figura e heroit,
skalitur si me daltė nga pena e Barletit.
Nė veprėn "Historia e jetės dhe e bėmave tė Skėnderbeut", autori mbron
tė drejtėn e njė populli pėr tė jetuar i lirė, himnizon njeriun dhe
forcėn e tij, heroizmin njerėzor dhe dashurinė e natyrshme pėr trojet e
tė parėve.
Duke qenė njė vepėr historike, libri i Barletit ka rėndėsinė pėr tė
dhėnat dhe faktet qė sjell. Pa kėtė vepėr, historiografisė pėr
Skėnderbeun do t'i mungonin burimet e para, qė e kanė ushqyer dhe
vazhdojnė t'a ushqejnė edhe sot. Nė disa raste, i rrėmbyer nga
entuziazmi qė i shkakton kujtimi i ngjarjeve heroike qė pėrshkruan edhe
urrejtja pėr pushtuesin, Barleti i zmadhon ngjarjet e‚ sidomos ndryshon
shifrat e pjesėmarrėsve nė luftime. Por, prapėseprapė, nė thelb dhe nė
frymėn e saj tė pėrgjithshme, vepra i pėrmbahet sė vėrtetės historike.
Me librin e tij, Marin Barleti qėndron nė fillimet e letėrsisė
shqiptare, e cila e nis udhėn e saj me njė vepėr tė pėrmasave tė mėdha.
Kjo vepėr ėshtė shkruar nė latinisht, qė asokohe ishte gjuha e kulturės
nė Evropė, por ajo i pėrket kulturės shqiptare, jo vetėm se ėshtė
shkruar nga njė shqiptar, por se ėshtė bota shqiptare qė i ka dhėnė
jetė kėtij argumenti madhėshtor tė kulturės sė hershme tė kėtij populli
tė lashtė.
