Dy dialektet kryesore të gjuhës shqipe janë Gegë në veri dhe Toskënë jug, të ndara afërsisht nga Lumi Shkumbin. Gegnishtja dheToskërishtja janë degëzuar për së paku një mijëvjeçar^cito! ,dhe format e tyre më pak ekstreme janë ndërsjellash të kuptueshme.Gegnishtja ka nën-variantet më të dallueshme, prerjet të cilat janëlloje më veriore dhe lindore, që përfshinë ato të qyteteve të Shkodrës,rajonin e Ish Republikës Jugosllave të Maqedonisë verilindore, Kosovën,Malin e Zi, Serbin, dhe fshatin e izoluar Arbanasi (jashtë Zarës) tëbregut të Kroacisë, Dalmacisë. “Arbanasi” i themeluar në fillimin eshekullin XVIII nga refugjatët nga rajoni rreth qytetit bregdetar tëMalit të Zi, Tivarit, ka rreth 2,000 folës të gjuhës shqipe.

Të gjitha dialektet e folura shqipe në enklavat italiane dhe grekejanë variantet e toskërishtes dhe duket se janë të lidhura më së afërmime dialektin e Çamërisë në jugun e largët të Shqipërisë. EnklavatItaliane- rreth 50 fshatra të shpërndarë - me siguri janë gjetur ngaemigrantët nga sundimi i Turqisë në Greqi. Disa dialekte të largëta dhetë izoluara të origjinës jugore të Toskërishtes fliten në Bulgari dheTrakinë Turke por nuk kanë datë të saktë. Gjuha ende përdoret nëMadritsa, Bulgari, në kufirin afër Edirnesë, dhe në përfundim të këtijfshati që po mbijeton në Mandres, afër Kilkis në Greqi, që daton ngaLufta Ballkanike. Një enklavë Toskërisht afër Melitopolit në Ukrainëshfaqet vendosja e fundme nga Bullgaria. Dialektet Shqiptare ngaIstria, për të cilin ekziston një tekst, dhe nga Sreim, për të cilinnuk ekziston asnjë tekst janë zhdukur.

Historia

• Kongresi i Manastirit

Gjuha zyrtare, e shkruar me gërma latine dhe që u përvetësua nëvitin 1909, ishte e bazuar në dialektin e Gegërishtes Jugore të qytetittë Elbasanit nga fillimi i shtetit të Shqipërisë deri në Luftën e dytëbotërore. Deri në vitin 1968 shqiptarët e Kosovës, Ish RepublikësJugosllave të Maqedonisë dhe Malit të Zi përdorën gjuhën letrare shqipetë dialekit gegë si gjuhë zyrtare. Në Shqipëri me ardhjen në fuqi tëkomunistëve dialekti gegë^cito! u ndalua institucionalisht prej vitit 1944 deri në vitin 1967^cito! dhe de-fakto prej vitit 1972 deri sot^cito!. Gjuha e sotme zyrtare shqipe jo vetëm që bazohet në toskërisht, poredhe fjalët e shprehjet qe huazohen prej gegërishtes kthehen nëmorfologjinë, fonologjinë dhe sintaksën e të folmes toskë. Shqiptarëtqë jetojnë edhe sot nën administrimin e sllavëve e pranuan dialektintoskë si nivel të gjuhës zyrtare shqipe^cito! . Ky vendim politik i marrë^cito!në Prishtinë në vitin 1968 sot po sfidohet nga shkrimtarë, gazetarë dhesidomos rinia që shkruan në internet si jo frutdhënës dhe diskriminuesndaj folësve të dialektit gegë, në veçanti ndaj kosovarëve të cilëttingëllojnë si emigrantë kur flasin gjuhën standarde shqipe.

Vetëm disa të dhëna të shkruara shkurt janë ruajtur nga shekulli i15-të. E para ishte një formulë pagëzimi e vitit 1462. Shpërndarja elibrave të prodhuar nga shekujt 16 dhe 17 kanë buruar shumë në zonën egegërishtës (shpesh në gegërishten Shkodrane veriore) dhe pasqyruanveprimtaritë misionare të Katolicizmit Romak. Një rrymë shumë më evogël e literaturës në shekullin e 19-të ishte prodhuar ngamërgimtarët. Ndoshta punimet e letërsisë më të hershme dhe të pastër tëçfarëdo niveli është poezia e shekullit të 18-të të Jul Varibobës, tëenklavave në S. Giorgio në Kalabri. Disa prodhime letrare vazhduan nëshekullin e 19-të në enklavat italiane, por asnjë veprimtari e ngjashmenuk është ruajtur në zonat e Greqisë. Të gjitha këto dokumente tëhershme historike tregojnë për një gjuhë e cila dallon pak nga gjuha etanishme, sepse këto dokumente nga krahina dhe kohë të ndryshmeparaqesin karakteristikat e shënuara të dialektit. Sidoqoftë, atoshpesh kanë një vlerë për studimet e gjuhësisë dhe janë shumë më tërëndësishme për vlerën e tyre letrare.

Gramatika

Kategoritë e gramatikës së shqipes janë shumë të afërme me gjuhët etjera evropiane. Emrat tregojnë dukshëm gjininë, numrin, dhe pesë rasa.Një tipar i pazakonshëm është që emrat ndryshohen më tutje meprapashtesa për të treguar domethënien e caktuar apo pacaktuar: bukë,buka. Mbiemrat-përveç numëror dhe disa shprehje të caktuara sasie-dheemrat e varur përcjellin emrin të cilin e modifikojnë; dhe ata janë tëshquar në kërkimin e pjesëzës që i përcjell ata që pajtohen me emrin.Andaj, në “një burrë i madh, modifikohet nga i madh, i cili paraprihetnga i, i cili pajtohet me termin për “njeri”; gjithashtu në “dy burratë mëdhenj”, mëdhenj, forma mashkullore e shumësit nga i madh,përcjellë emrin burra dhe paraprihet nga një pjesëz që pajtohet meemrin.

Foljet kanë numrin dhe një llojllojshmëri të formave të gjetura nëFrëngjisht apo Italisht dhe janë mjaft të parregullta në formimin errënjëve të tyre. Shumësat e emrit po ashtu janë të dukshëm përparregullsitë në një numër të madh të tyre. Kur të përcaktohet një emërapo një i marrur si i njohur është kundrinori i drejtë, një përemër nërastin e vërtetë që përsëritë këtë informacion po ashtu duhet të futetnë shprehjen e foljes; p.sh. I-a dhashë librin atij drejtpërdrejtëështë “him-it I-gave the-book to-him, e cila në anglishten standarde dotë ishte “I gave the book to him.”Në përgjithësi, gramatika dhedallimet formale të shqipes na kujtojnë greqishten moderne dhe gjuhëtromane, veçanërisht ajo rumune. Tingujt sugjerojnë hungarishten apogreqishten, por gegërishtja me zanoreve hundore tingëllon mëkarakteristike.

Fonetika

Artikulli kryesor: Shqiptimi: Alfabeti

Fjalori dhe Kontaktet me gjuhët e tjera

Edhe pse shqipja ka pranuar huazime nga fqinjët, po ashtu tregonjashtëzakonisht disa dëshmi të kontaktit me Greqishten e lashtë; Si etillë është Gegërisht mokën (Toskërisht mokër), nga Greqishtjamekhane’. Kontaktet e afërta me Romakët japin shumë huazime latine -mik nga Latinishtja amicus, këndoj nga cantare. Përveç kësaj, huazimete tilla të fjalëve në Shqip vërtetohen nga ngjashmëritë në zhvillimin eLatinishtes së folur në Ballkan dhe Rumani, një gjuhë e RomantizmitBallkanik. Për shembull, Latinisht paludem u kthye në padulem dhepastaj padure në Rumani dhe pastaj pyll në Shqip, të dyja me kuptim tëmodifikuar.

Anasjelltas, rumanishtja po ashtu i ndan disa terma vendorëjo-latinishte me Shqipen—p.sh. Rumanisht brad, Shqip bredh. Andaj këtody gjuhë reflektojnë kontakte të veçanta historike të kohëve tëhershme. Komunikimet e hershme me barbarët me sa duket kontribuuanfjalën fjalën "tirq" (nga bashkimi i vjetër “thigh-breech), përderisahuazimet me kontaktet e hershme Sllave mund të atribuojnë në kontaktetkulturore gjatë 500 viteve të kaluara me Venedikasit, Osmanët, Grekët(deri në jug), dhe Sllavët (deri në lindje).

Një numër i favorshëm i tipareve - p.sh. formimi i kohës së ardhshmedhe shprehjes së emrit – janë të ndara nga gjuhët tjera të Ballkanitpor kanë një origjinë dhe zhvillim të pakuptueshëm; Shqipja apo forma esajë e hershme shumë lehtë mund të jetë burimi për të paktën disa ngakëto. Studimi i tipareve të tilla regjionale në Ballkan është bërë njërast klasik për hulumtimi mbi fenomenin e përhapjes së gjuhës.

Alfabeti

Alfabeti shqip ka tridhjetë e gjashtë shkronja dhe nga to shtatëzanore: A, E, Ë, I, O, U, Y, dhe 29 bashkëtingëllore: B, C, Ç, D, Dh,F, G, Gj, H, J, K, L, Ll, M, N, Nj, P, Q, R, Rr, S, Sh, T, Th, V, X,Xh, Z, Zh.

Alfabeti modern, i vendosur në Kongresin e Manastirit në vitin 1908, është i bazuar në atë Latin.

Shqipja standarte

Formimi i gjuhës letrare kombëtare të njësuar (gjuha standarte), sivarianti më i përpunuar i gjuhës së popullit shqiptar, ka qenë njëproòes i gjatë, që ka filluar që në shekujt XVI-XVIII, por përpunimi isaj hyri në një periudhë të re, në shekullin XIX, gjatë RilindjesKombëtare.

Ne vitin 1824 Naum Veqilharxhi filloi punen per te krijuar alfabetinshqip dhe ne vitin 1844 dhe 1845 u botua “Evetar”-i. Vaqilharxhi ishtei pari qe shprehu qellimët e Rilindjes Kombëtare Shqiptare nëpërmjettraktatit të tij, parathënies së “Evetr”-it të pare dhe shume shkrimevetë tjera. Në programin e Rilindjes, mësimi dhe lëvrimi i gjuhës amtare,përpjekjet për pasurimin e saj dhe pastrimin nga fjalët e huaja dhe tëpanevojshme, zinin një vend qendror. Gjatë kësaj periudhe, u zhvilluanjë veprimtari e gjerë letrare, kulturore dhe gjuhësore.

Në vitin 1879, u krijua “Shoqata e të shtypurit shkronja shqip”, qëi dha një shtysë të re kësaj veprimtarie. U hartuan gramatikat e parame synime normative dhe u bë hapi i parë për hartimin e një fjalorikombëtar i gjuhës shqipe, që është “Fjalori i Gjuhës Shqipe” iKostandin Kristoforidhit, i botuar pas vdekjes së autorit, më 1904.Gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare, u përvijuan dy variante letraretë kombit shqiptar, varianti letrar jugor dhe varianti letrar verior. Ubënë gjithashtu, përpjekje për afrimin e këtyre varianteve dhe përnjësimin e gjuhës letrare. Detyra e parë që duhej zgjedhur, ishtenjësimi i alfabetit. Deri atëherë, shqipja ishte shkruar në disaalfabete: alfabeti latin, alfabeti grek, alfabeti turko-arab dhealfabete të veçanta. Këtë detyrë e zgjidhi Kongresi i Manastirit, imbledhur më 14 deri më 22 Nëntor të vitit 1908, në qytetin eManastirit, që sot ndodhet në Maqedoni. Ne këtë Kongres, pas shumëdiskutimesh, u vendos që të përdorej një alfabet i ri, i mbështeturtërësisht në alfabetin latin, i plotësuar me nëntë digrame (dh, gj, ll,nj, rr, sh, th, xh, zh), dhe me dy shkronja me shenja diakritike (ç,ë), është alfabeti që ka edhe sot në përdorim gjuha shqipe. Kongresi ela të lire edhe përdorimin e alfabetit të Stambollit, që kishte mjaftpërhapje, por koha ja lëshoi vendin alfabetit të ri, që u paraqit nëKongres, pra alfabetit të sotëm.

Një hap tjetër për njëhsimin e gjuhës letrare shqipe, bëri“Komisioni letrar shqip”, që u mblodh në Shkodër në vitin 1916.Komisioni nënvizoi si detyrë themelore lëvrimin e gjuhës letrare shqipedhe zhvillimin e letërsisë shqiptare. Ky komision gjuhëtarësh eshkrimtarësh, krijuar për të ndihmuar në formimin e një gjuhe letraretë përbashkët përmes afrimit të dy varianteve letrare në përdorim,vlerësoi variantin letrar të mesëm, si një urë në mes toskërishtes dhegegërishtes dhe përcaktoi disa rregulla për drejtshkrimin e tij, tëcilat ndikuan në njësimin e shqipes së shkruar. Vendimet e Komisionitletrar shqip për gjuhën letrare e për drejtshkrimin e saj, u miratuanmë vonë edhe nga Kongresi Arsimor i Lushnjës (1920) dhe vijuan tezbatoheshin deri në Luftën e Dytë Botërore.

Pas Luftës së dytë Botërore, puna për njëhsimin e gjuhës letrarekombëtare (gjuhës standarde) dhe të drejtshkrimit të saj, nisi teorganizohet nga Instituti i Shkencave. U krijuan komisione të posaçmepër hartimin e projekteve të drejtshkrimit. Kështu, u hartuan disaprojekte në vitet 1948, 1951, 1953 e 1956. U organizuan gjithashtu, dykonferenca shkencore në vitin 1952, për të diskutuar për problemin egjuhës letrare.

Me 1967, u botua nga Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, projektii ri “Rregullat e drejtshkrimit të shqipes”. Ky projekt filloi tëzbatohet në të gjithë hapësirën shqiptare, në Republikën e Shqipërisë,në Kosovë dhe në Mal të Zi. Ndërkohë, përpjekje për njehsimin e gjuhësletrare dhe të drejtshkrimit të saj, bëheshin edhe në Kosove. Në vitin1968, u mblodh Konsulta Gjuhësore e Prishtinës, e cila, e udhëhequr ngaparimi “një komb-një gjuhë letrare”, vendosi që projekti i ortografisëi vitit 1968, posa të miratohej e të merrte formën zyrtare nëRepublikën e Shqipërisë, do të zbatohej edhe në Kosovë. Vendimet ekësaj Konsulte kanë qenë me rëndësi të jashtëzakonshme për njësimin egjuhës letrare kombëtare shqipe.

Projekti “Rregullat e drejtshkrimit të shqipes “ i vitit 1967, pasnjë diskutimi publik, ai u paraqit për diskutim në Kongresin eDrejtshkrimit të Shqipes, qe u mblodh në Tiranë, në vitin 1972, i cilika hyrë në historinë e gjuhës shqipe dhe të kulturës shqiptare, siKongresi i njësimit të gjuhës letrare kombëtare. Kongresi iDrejtshkrimit të Shqipes, në të cilin morën pjesë delegatë nga tëgjitha rrethet e Shqipërisë, nga Kosova, nga Maqedonia dhe nga Mali iZi dhe nga arbëreshet e Italisë, pasi analizoi të gjithë punën e bërëderi atëherë për njësimin e gjuhës letrare, miratoi një rezolutë, në tëcilën përveç të tjerash, pohohet se “populli shqiptar ka tashmë njëgjuhë letrare të njësuar”.

Gjuha letrare kombëtare e njësuar (gjuha standarde), mbështetejkryesisht në variantin letrar të jugut, sidomos në sistemin fonetik pornë të janë integruar edhe elemente të variantit letrar të veriut. PasKongresit të Drejtshkrimit, janë botuar një varg vepra të rëndësishme,që përcaktojnë normat e gjuhës standarde, siç janë “Drejtshkrimi igjuhës shqipe” (1973), “Fjalori i gjuhës së sotme letrare (1980),Fjalori i shqipes së sotme (1984), Fjalori Drejtshkrimor i gjuhësshqipe (1976), Gramatika e gjuhës së sotme shqipe I Morfologjia (1995),II Sintaksa (1997).

Veçori tipologjike të shqipes së sotme standarde

Nga ana strukturore, paraqitet sot si një gjuhë sintetiko-analitike,me një mbizotërim të tipareve sintetike dhe me një prirje drejtanalitizmit. Një pjesë e mirë e tipareve të saj fonetike dhegramatikore, janë të trashëguara nga një periudhë e lashtëindoevropiane, një pjesë tjetër janë zhvillime te mëvonshme. Shqipja kasot një sistem fonologjik të vetin, që përbëhet nga shtatë fonemazanore dhe 29 fonema bashkëtingëllore. Shkruhet me alfabet latin tëcaktuar në vitin 1908 në Kongresin e Manastirit.

Alfabeti i shqipes ka 36 shkronja, nga të cilat 25 janë të thjeshta(a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, x,y, , 9 janë bigrame (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh) dhe 2 meshkronja diakritike (ë, ç). Shqipja ka theks intensiteti dhepërgjithësisht të palëvizshëm gjate fleksionit. Në shumicën e rasteve,sidomos në sistemin emëror, theksi bie në rrokjen e parafundit.

Shqipja ka një sistem të zhvilluar (të pasur) formash gramatikore,ka një sistem lakimi binar: lakimin e shquar dhe të pashquar, ruan endemirë format rasore (ka pesë rasa), sistemin prej tri gjinish(mashkullore, femërore dhe asnjanëse), kjo e fundit po shkon drejtzhdukjes, mbahet vetëm në një kategori të veçantë emrash foljorë, tëtipit: të shkruarit, të menduarit, etj.

Sistemi emëror ka trajtë të shquar dhe të pashquar dhe për pasojë,edhe lakim të shquar e të pashquar; nyja shquese është e prapavendosursi në rumanisht dhe në bullgarisht; ka nyje të përparme te emrat nërasën gjinore (i, e malit) dhe te mbiemrat e nyjshëm (i mirë, i vogël,etj)., te emrat asnjanës të tipit të folurit, etj. Përvec fleksionit membaresa të veçanta, shqipja njeh edhe fleksionin e brendshëm (dash ~desh, marr ~ merr); ka dy tipe strukturorë mbiemrash të ngjashëm (imadh, i ndershëm) dhe të panyjshëm (trim, besnik). Te numërorët përdorkryesisht sistemin decimal (dhjetë, tridhjetë, pesëdhjetë), por ruanedhe sistemin vigezimal (njëzet, dyzet); numërorët e përberë nga 11-19,formohen duke vënë numrin e njësheve përpara, parafjalën mbë dhe pastajdhjetëshet (njëmbëdhjetë, dymbëdhjetë, etj) si në rumanisht dhe nëgjuhët sllave.

Sistemi foljor paraqitet mjaft i larmishëm. Shqipja ka një sistem tëpasur formash mënyrore dhe kohore, një pjesë të e cilave janë tëtrashëguara nga një periudhë e hershme, një pjesë janë kryer gjatëevolucionit të saj historik. Folja ka gjashtë mënyra; (dëftore,lidhore, kushtore, habitore, dëshirore, urdhërore) dhe tri forma tëpashtjelluara (pjesore, paskajore dhe përcjellore). Koha e ardhshmendërtohet në mënyre analitike, me dy forma: me do (forma e foljes dua)+ lidhore (do të punoj) dhe me foljen ndihmëse kam + paskajore (kam përtë punuar).

Rendi i fjalëve në fjali është përgjithësisht i lirë, por më izakonshëm është rendi subjekt+verb+objekt. Leksiku i gjuhës shqipepërbëhet prej disa shtresash. Një shtresë të veçantë përbëjnë fjalët meburim vendas, të trashëguar nga një periudhë e lashtë indoevropiane(ditë, natë, dimër, motër, jani, etj.), ose të formuara më vonë, memjete të shqipes (ditor, dimëror, i përnatshëm).

Një shtresë tjetër, përbëjnë fjalët e huazuara nga gjuhë të tjera,si pasojë e kontakteve të popullit shqiptar me popuj të tjerë gjatëshekujve. Fjalët e huazuara kanë hyrë nga greqishtja, greqishtja evjetër dh e re, nga latinishtja dhe gjuhët romane, nga sllavishtja dhenga turqishtja. Shqipja, me gjithë huazimet e shumta, ka ruajturorigjinalitetin e saj, si gjuhë e veçantë indoevropiane.

Përhapja e gjuhës shqipe

Shqipja flitet sot nga më se gjashtë milionë vetë në Republikën eShqipërisë, në Kosovë, në viset shqiptare të Maqedonisë, të Malit tëZi, të Serbisë jugore, si dhe në viset e Çamerisë në Greqi. Shqipjaflitet gjithashtu, në ngulimet shqiptare në Itali, në Greqi, nëBullgari, në Ukrainë, si dhe në shqiptarë të mërguar në viset endryshme të botës para Luftës se Dytë Botërore dhe në këtëdhjetëvjeçarin e fundit. Gjuha shqipe mësohet dhe studiohet në disauniversitete dhe qendra albanologjike në bote, si në Paris, Romë,Napoli, Kozencë, Plermo, Leningrad, Pekin, München, Bukuresht, Selanik,Sofie etj.

Studimet për gjuhën shqipe

Gjuha dhe kultura e shqiptarëve, lashtësia dhe karakteri origjinal ityre, kanë tërhequr prej kohësh vëmendjen e studiuesve të huaj dheshqiptarë që në shekullin XVIII dhe më parë. Në mënyrë të veçantë,gjuha, historia dhe kultura e shqiptarëve, tërhoqi vëmendjen e botësgjermane. Me të u mor edhe një filozof i madh, siç ishte GotfridVilhelm Lerbnitz, që punoi një shekull para lindjes së gjuhësisëkrahasimtare. Ai mendonte, se studimi krahasues i gjuhëve ishtethemelor për të ndërtuar një histori universale të botës, për takuptuar dhe për ta shpjeguar atë. Në disa letra, qe ai i shkruante njëbibliotekari të Bibliotekës Mbretërore të Berlinit, në fillim tëshekullit XVIII, shprehet edhe për natyrën dhe prejardhjen e gjuhësshqipe dhe pas disa luhatjeve, arriti në përfundimin, se shqipja ështëgjuha e ilirëve të lashtë. Megjithatë, studimet shkencore për gjuhënshqipe, si dhe për shumë gjuhë të tjera, nisën pas lindjes së gjuhësisëhistorike-krahasuese nga mesi i shekullit XIX. Një nga themeluesit ekësaj gjuhësie, dijetari gjerman Franz Bopp, arriti të provonte që nëvitin 1854, se shqipja bënte pjesë në familjen e gjuhëve indoevropianedhe se zinte një vend të veçantë në këtë familje gjuhësore. Pas tij,studiues të tjerë, si G. Meyer, H. Pedersen, N. Jokli, studiuan aspektetë ndryshme të leksikut dhe të strukturës gramatikore të gjuhës shqipe.G.Meyer do të hartonte që në vitin 1891 një Fjalor etimologjik tëGjuhës shqipe (Etymologisches Wörterbuch der albanesischen Sprache,Strasburg 1891), i pari fjalor i këtij lloji për shqipen. Përveçkëtyre, një varg i madh gjuhëtarësh të huaj, si F. Miclosich, G.Weigand, C. Tagliavini, St. Man, E. Hamp, A. Desnickaja, H. Ölberg, H.Mihaescu, W. Fredler, O. Bucholtz, M. Huld, G. B. Pellegrini, etj. kanëdhënë kontribute të shënuara për studimin e historisë së gjuhës shqipe,të problemeve që lidhen me prejardhjen e saj, me etimologjinë,fonetikën dhe gramatikën historike, si edhe në studimin e gjendjes sësotme të shqipes. Ndërkohë, krahas studimeve për gjuhën shqipe tëalbanologëve të huaj, lindi dhe u zhvillua edhe gjuhësia shqiptare. Ajoi ka fillimet e saj që në shekullin XVII, kur Frang Bardhi botoi tëparin fjalor të gjuhës shqipe “Dictionarium Latino-Epiroticum” (1635).Gjatë Rilindjes Kombëtare u botuan disa gramatika të gjuhës shqipe.Kështu, në vitin 1864, Dhimitër Kamarda, një nga arbëreshët e Italisë,botoi veprën “Laggio della grammatica comparata sulla lingua albanese”,Livorno 1864, vëll.II “L’Apendice al saggio dalla gramatica comparatasulla lingua albanese”, Prato 1866. Më 1882, Kostandin Kristoforidhibotoi “Gramatikën e gjuhës shqipe” dhe më 1806, Sami Frashëri botoi“Shkronjëtoren e gjuhës shqipe”, dy vepra gjuhësore të rëndësishme tëshekullit XIX për gramatologjinë e gjuhës shqipe. Nga fundi i shekullitXIX, Kostandin Kristoforidhi përgatiti edhe një “Fjalor të gjuhësshqipe”, i cili u botua në vitin 1904 dhe përbën veprën më tërëndësishme të leksikografisë shqiptare, që u botua para Luftës se DytëBotërore. Në vitin 1909, botohet Fjalori i shoqërisë “Bashkimi”. Passhpalljes së Pavarësisë, u botuan një varg gramatikash dhe fjalorëdygjuhësh, për të plotësuar nevojat e shkollës dhe të kulturëskombëtare. Në fushën e gramatikës u shqua sidomos Prof. Dr.AleksandërXhuvani. Aleksandër Xhuvani (1880-1961) Kreu studimet e larta nëUniversitetin e Athinës. Veprimtaria e tij për studimin e gjuhës shqipedhe arsimin kombëtar, e nisi që gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare.Bëri një punë të madhe për pajisjen e shkollës sonë me tekste të gjuhësshqipe, të letërsisë, të pedagogjisë dhe të psikologjisë. Drejtoi epunoi për hartimin e udhëzuesve drejtshkrimorë në vitet 1949, 1951,1954, 1956. Pati një veprimtari të gjerë në fushën e pastërtisë sëgjuhës shqipe e të pasurimit të saj dhe botoi veprën “Për pastërtinë egjuhës shqipe” (1956). Bashkëpunoi me profesorin Eqerem Çabej, përhartimin e veprave “Parashtesat” (1956) dhe “Prapashtesat e gjuhësshqipe” (1962), trajtesa themelore në fushën e fjalëformimit të gjuhësshqipe. Botoi dhe një varg punimesh monografike për pjesoren,paskajoren dhe parafjalët e gjuhës shqipe.

Ai ishte njohës i mirë dhe mbledhës i pasionuar i visarit leksikortë gjuhës së popullit. Fjalët dhe shprehjet e mbledhura , u botuanpjesërisht pas vdekjes, në formën e një fjalori. Përgatiti një botim tëdytë të “Fjalorit të gjuhës shqipe” të Kristoforidhit (1961). Vepra eplotë e tij, e projektuar në disa vëllime, ende nuk është botuar. Nëvitin 1980 është botuar vëllimi i parë. Një zhvillim më të madh njohugjuhësia shqiptare në gjysmën e dytë të shekullit XX, kur u krijuanedhe institucione shkencore të specializuara, si Universiteti iTiranës, Universiteti i Prishtinës dhe Akademia e Shkencave,Universiteti i Shkodrës, më vonë, Universiteti i Elbasanit,Universiteti i Gjirokastrës, Universiteti i Vlorës, Universiteti iTetovës, etj. Gjatë kësaj periudhe, u hartuan një varg veprashpërgjithësuese nga fusha të ndryshme të gjuhësisë. Në fushën eleksikologjisë dhe të leksikografisë, përveç studime leksikologjike, uhartuan edhe një varg fjalorësh të gjuhës shqipe dhe fjalori dygjuhësh,nga të cilët, më kryesorët janë: “Fjalori i gjuhës shqipe” (1954),“Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” (1980), “Fjalori i shqipes së sotme”(1984), “Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipe” (1976), “Drejtshkrimi igjuhës shqipe” (1973), etj. Kohët e fundit kanë dalë edhe “Fjalorfrazeologjik i gjuhës shqipe” (2000) dhe “Fjalor frazeologjikballkanik” (1999).

Në fushën e dialektologjisë është bërë përshkrimi e studimi i tëgjithë të folurave të shqipes dhe është hartuar “Atlasi dialektologjiki gjuhës shqipe”, një vepër madhore që pritet të dalë së shpejti ngashtypi. Eshtë bërë gjithashtu, studimi i fonetikës dhe i strukturavegramatikore të gjuhës shqipe përmes studimeve të veçanta dhe përmesgramatikave të ndryshme, niveleve të ndryshme, nga të cilat, më e plotaështë “Gramatika e gjuhës shqipe” I Morfologjia (1995), II Sintaksa(1997), hartuar nga Akademia e Shkencave, në bashkëpunim meUniversitetin e Tiranës, me kryeredaktor Mahir Domin. Një vend të gjerënë studimet gjuhësore të këtij gjysmëshekulli, kanë zënë problemet ehistorisë së gjuhës shqipe, problemet e etnogjenezës së popullitshqiptar e të gjuhës shqipe, të etimologjisë, të fonetikës dhe tëgramatikës historike, etj. Disa nga veprat themelore në këto fushajanë: "Studime etimologjike në fushë të shqipes” në 7 vëllime, ngaE.Çabej; “Meshari” i Gjon Buzukut (E.Çabej); “Gramatika historike egjuhës shqipe” (Sh. Demiraj); “Fonologjia historike e gjuhës shqipe”(Sh. Demiraj); “Gjuhësia ballkanike” (Sh. Demiraj), etj. Eqerem Cabej(1908-1980). Studjuesi më i shquar i historisë së gjuhës shqipe dhe njënga personalitetet më në zë të kulturës shqiptare.

Pasi bëri studimet e para në vendlindje (Gjirokastër), studimet elarta i kreu në Austri, në fushën e gjuhësisë së krahasuarindoevropiane. Pas mbarimit të studimeve, kthehet në atdhe dhe fillonveprimtarinë shkencore e arsimore në vitet ’30 të këtij shekulli dhepunoi në këto fusha për një gjysëm shekulli, duke lënë një trashëgimitë pasur shkencore.

Eqerem Çabej solli dhe zbatoi në gjuhësinë shqiptare metodat dhearritjet shkencore të gjuhësisë evropiane, duke kontribuar shumë nëngritjen e nivelit shkencor të studimeve gjuhësore shqiptare. EqeremCabej punoi shumë në disa fusha të dijes, por u shqua sidomos në fushëne historisë së gjuhës, në trajtimin e problemeve të origjinës së gjuhësshqipe, të autoktonisë së shqiptarëve e të etimologjisë dhe tëfilologjisë së teksteve të vjetra.

Veprat themelore të tij janë: “Studime etimologjike në fushë tëshqipes”, në shtatë vëllime, I “Hyrje në historinë e gjuhës shqipe”, II“Fonetikë historike” (1958), “Meshari i Gjon Buzukut” (1968),“Shqiptarët midis perëndimit dhe lindjes” (1944).

Ai është bashkautor edhe në një varg veprash në fushën e gjuhës sësotme, siç janë: “Fjalor i gjuhës shqipe” (1954), “Rregullat edrejtshkrimit të gjuhës shqipe” (1972), “Fjalori drejtshkrimor”.

Përveç veprave, ai ka botuar një varg studimesh në revista shkencorebrenda e jashtë vendit dhe ka mbajtur dhjetëra referate e kumtesa nëkongrese e konferenca kombëtare e ndërkombëtare, të cilat kanë bërë tënjohura arritjet e gjuhësisë shqiptare në botë, duke rritur kështuprestigjin e saj.

Veprat e prof. Eqerem Cabej janë botuar në tetë vëllime, nëPrishtinë, me titullin “Studime gjuhësore”. Me veprimtarinë eshumanëshme shkencore e me nivel të lartë, Eqerem Cabej ndriçoi shumëprobleme të gjuhës shqipe dhe të kulturës shqiptare, duke argumentuarlashtësinë dhe origjinën ilire të saj, vitalitetin e saj ndër shekujdhe marrëdhëniet me gjuhët dhe kulturat e popujve të tjerë.

Gjatë kësaj periudhe, gjuhësia shqiptare zgjidhi edhe problemin egjuhës shqipe letrare kombëtare, të njësuar me çështjet teorike të sëcilës është marrë veçanërisht prof. Androkli Kostallari. Në kuadrin epunës që është bërë në fushën e gjuhësisë normative dhe të kulturës sëgjuhës, janë hartuar dhe një numër i madh fjalorësh terminologjikë përdegë të ndryshme të shkencës e të teknikës.

Përveç veprave të shumta që janë botuar në fushën e gjuhësisë,veprimtaria e gjuhësisë studimore e studjuesve shqiptarë pasqyrohet nëbotimin e disa revistave shkencore, nga të cilat më kryesoret sot,janë: “Studime filologjike” (Tiranë); “Gjuha shqipe” (Prishtinë);“Studia albanica” (Tiranë); “Jehona” (Shkup); etj.

Studime te rëndësishme mbi gjuhën shqipe janë bërë nga gjuhëtarë nëKosovë, Maqedoni, Mal i Zi, ku janë botuar një numër i konsidrueshëmveprash mbi historinë e gjuhës shqipe, fonetikën, gramatikën, leksikunetj. Prof. Idriz Ajeti shquhet për kontributin e veçantë që ka dhënë nëkëtë fushë Kontribut të veçantë për gjuhen shqipe kanë dhenë edheshqiptaret e vendosur në Itali, të njohur si “Arbëresh” Disa ngafigurat më të shquara të gjuhësisë shqiptare të këtyre dy shekujve tëfundit, janë: Dhimitër Kamarda (arbëresh i Italisë), KostandinKristoforidhi, Sami Frashëri, Aleksandër Xhuvani, Eqerem Çabej, SelmanRiza, Kostaq Cipo, Mahir Domi, Shaban Demiraj, Androkli Kostallari,Idriz Ajeti, etj.